Το φαινόμενο του μαζικού φανατισμού είναι ένα φαινόμενο από τα πιο χαρακτηριστικά της εποχής μας. Όσο κι αν η πολιτική ψυχολογία και η κοινωνιολογία ασχολείται σήμερα με το φαινόμενο αυτό, ωστόσο από τα παλιά ακόμη χρόνια η εμφάνισή του ήταν αισθητή.

Ο φανατισμός είναι  μια έντονη μορφή του συναισθήματος βεβαιότητας. Μια έντονη μορφή πεισματικής πεποίθησης, που φτάνει ως την παράνοια σε ορισμένες περιστάσεις. Είναι μια ανελέητη πίστη για κάτι. Μια ψυχική κατάσταση που μπορεί να προχωρήσει ως τις χειρότερες καταστροφές. Ο φανατισμός συνδυάσθηκε με τη θρησκεία και τη θρησκευτική πίστη. Δηλαδή, αρχικά και ουσιαστικά το περιεχόμενο του φανατισμού ήταν η θρησκευτική πίστη και έπειτα, κατ’ επέκταση, τον συναντούμε σε κάθε είδος πίστης, δηλαδή σε πολλές εκφάνσεις της ζωής μας, όπως στις πολιτικές ιδεολογίες κλπ. Πρόκειται για μια ταραγμένη ψυχική κατάσταση, που φτάνει ως την αρρώστια.

Ο φανατικός άνθρωπος, σύμφωνα με την ψυχολογία του βάθους, μπορεί να μισεί ευκολότερα, παρά ν’ αγαπά : το μίσος είναι γι’ αυτόν γνώρισμα του χαρακτήρα και κοσμοθεωρία του. Στις αντιδράσεις του είναι πάντα άκαμπτος. Εξωτερική αφορμή ή ερέθισμα και εσωτερική σε αυτό αντίδραση βρίσκονται σε μεγάλη ασυμφωνία. Η συμπάθεια στις φανατικές μάζες στρέφεται ταχύτατα σε λατρεία και μόλις αρχίσει να διαφαίνεται η αντιπάθεια μεταβάλλεται σε μίσος. Δεν ανέχονται οι φανατισμένοι συζητήσεις ούτε αντιρρήσεις. Οι υποβολές που δρουν επάνω στις φανατικές μάζες καταπλημμυρίζουν πέρα ως πέρα το νοητικό πεδίο και είναι έτοιμες να μεταμορφωθούν σε πράξεις. Υποβαλλόμενες οι μάζες είναι έτοιμες να θυσιασθούν για το ιδανικό που τους υπέβαλαν.

Ο φανατισμός έχει πολλές μορφές. Μια μορφή του είναι εκείνη που κάνει τον άνθρωπο μέσα στο συναίσθημα της αποστολής του να βυθίζεται κατά ασκητικό τρόπο σε σκέψεις έτσι, ώστε να αναπτύσσει πνευματικά κατάσταση τέτοια, που να τον κάνει ανίκανο, για να καταπιάνεται κατά σοβαρό τρόπο με οποιαδήποτε άλλη πεποίθηση, ιδέα κλπ. Ένα άτομο, κυριευμένο από τη μορφή αυτή του φανατισμού αισθάνεται τον εαυτό του καταδιωκόμενο, ενώ αυτό το ίδιο καταδιώκει άλλους. Έτσι είναι «ο καταδιωκόμενος καταδιώκων». Κι αυτό συμβαίνει, επειδή είναι τόσο φορτισμένος από ορισμένες ιδέες, ώστε να μην μπορεί να σκέπτεται κατά κριτικό τρόπο. Έτσι σταματούν όλοι οι κανόνες μιας ομαλής συμπεριφοράς και συνεπαρμένος από πεποιθήσεις που τον έχουν διαποτίσει ως τα μικρότερα κύτταρα του οργανισμού του μπορεί ν’ αποδυθεί και στις πιο σκληρές ωμότητες.

Ο φανατικός δεν ανέχεται, αλλά παθαίνει για το θρίαμβο της δικής του πίστης. Και ενώ στέκεται αδιάφορος και πιο πολύ αναίσθητος μπρος σε κάθε άλλο πράγμα, ωστόσο είναι έτοιμος να χρησιμοποιήσει βία για να προσηλυτίσει ή ν’ αφανίσει με οποιοδήποτε μέσον εκείνους που δε συμμερίζονται την πίστη του, τις δοξασίες του, πολιτικές, θρησκευτικές κλπ. πεποιθήσεις του.

Η αδιαλλαξία και ο φανατισμός είναι χαρακτηριστικά των μαζικών φανατικών ομάδων, που κινούνται παράφορα από μια οποιαδήποτε υποβολιμαία ιδέα, δοξασία κλπ. Οι δοξασίες και οι πεποιθήσεις των φανατισμένων μαζών παίρνουν το χαρακτήρα τυφλής υπακοής στο φανατισμένο αρχηγό τους και της άγριας μισαλλοδοξίας, γιατί όλα αυτά διαποτίζονται από ένα συναισθηματισμός θρησκευτικής υφής.

Ο φανατικός είναι, λένε οι ψυχολόγοι, κατά κύριο λόγο μισάνθρωπος. Στην ψυχή του, παρατηρούν πως κυριαρχεί το μίσος, συνδυασμένο με τυφλή ορμή και συνήθως με μανία καταστροφής. Φανατισμός και παράνοια είναι συγγενείς καταστάσεις, μας λέγει η ψυχολογία του βάθους. Μίσος και μνησικακία είναι ανάδοχοι του φανατισμού, αλλά και φανερές πηγές της μανίας για καταδίωξη. Η ιστορία του πολιτισμού μας δείχνει πως η συμβίωση των λαών, εθνών, φυλών και θρησκειών κυριαρχείται από πανάρχαιους χρόνους από παρανοϊκά φανατικούς μηχανισμούς. Κάτι που συναντιέται και στις ημέρες μας, στο σύγχρονο πολιτισμό μας, ίσως κάπως συγκαλυμμένα αλλά όχι λιγότερο έντονα.

Οι κοινωνίες μας σήμερα θεό τους έχουν την κατά τον πιο άπληστο τρόπο απόκτηση υλικών αγαθών, τη δύναμη και την επιθετικότητα με παρεπόμενα το φθόνο, τη βία, την πλεονεξία. Οι σημερινές κοινωνίες μας εξασκούν παραμορφωτική επίδραση επάνω στα άτομα που τις αποτελούν. Υπηρετούν μια νέα θρησκεία της απόλαυσης, του ριζοσπαστικού ηδονισμού, της κατανάλωσης, της ομοιομορφίας και του αυτοματισμού, ευεπίφορα στο μαζικό φανατισμό και στην όλο και αυξανόμενη φανατική τρομοκρατία των ημερών μας.

ΙΩ. Ν. ΞΗΡΟΤΥΡΗΣ

Leave a comment